Vĩnh
Phúc
| |
 |
|
| |
Nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ thời trai trẻ. Ảnh Internet |
|
Nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ sinh tại Triệu Phong, Quảng Trị, nhưng
cũng như Duy Khánh, Nguyễn Hữu Ba…ông đã có quá trình sinh sống
và hoạt động tại Huế: Cuối năm 1945 cuộc kháng chiến chống Pháp
bùng nổ, Đoàn Tuyên truyền Kháng chiến hoạt động tuyên truyền
tại mặt trận Huế có cả nhạc sĩ Trần Hoàn và Hoàng Thi Thơ… Tháng
2/1947, mặt trận Huế bị vỡ, phần lớn văn nghệ sĩ Huế đã rời
thành phố tham gia kháng chiến ở khắp các chiến trường Bình Trị
Thiên, Liên khu 4…
Nhân
đọc cuốn hồi ký “Tân Nhân & Xa khơi” (Nxb Lao Động, 2013)
của NSƯT, ca sĩ Tân Nhân, người con làng Mai Xá, huyện Gio Linh
đã thể hiện thành công nhất bài hát Xa khơi của nhạc sĩ
Nguyễn Tài Tuệ trước đây…và được biết thêm cuộc tình bi đát của
chính ca sĩ với nhạc sĩ, nhất là phần cuối hồi ký có đăng lại
đơn đề nghị gửi Bộ Văn hóa và Thông tin năm 2007 về việc công bố
sáng tác của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ tại Việt Nam;
Trong
đó có đoạn viết: “Nhạc
sĩ Hoàng Thi Thơ từng là một người đồng chí đồng đội của tôi
trong kháng chiến chống Pháp... Trong sáng tác âm nhạc dù trong
môi trường nào, những sáng tác của nhạc sĩ cũng đều mang âm
hưởng dân ca, đậm màu sắc dân gian, nội dung ngợi ca tình yêu
đất nước quê hương… Điều đáng tiếc vì những lý do lịch sử, các
tác phẩm của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ chưa được phép sử dụng trong
nền nghệ thuật của chúng ta mặc dù nó vẫn được lan truyền trong
dân gian”…
| |
 |
|
| |
Bìa Hồi ký của NSƯT Tân Nhân |
|
Trên cơ sở tham khảo
danh mục các bài hát đã được cấp phép của tác giả Hoàng Thi Thơ
hiện nay của Cục Nghệ thuật Biểu diễn - Bộ Văn hóa, Thể thao và
Du lịch… xin nêu dẫn một số ca khúc tiêu biểu thấm đẩm âm điệu
dân tộc đã đi vào lòng công chúng xưa và nay.
Trong sự nghiệp sáng tác của Hoàng Thi Thơ, gồm trên 300 ca khúc,
thì mảng đề tài quê hương với “đồng xanh, lúa vàng, gió mát,
trăng thanh” đã tạo nên một sắc màu, một âm điệu đặc trưng
trong âm nhạc, vẽ nên một bức tranh thủy mạc gắn bó một thời
với làng quê Việt Nam xinh đẹp, thanh bình…Có thể, ông đã sống
qua một thuở thiếu thời tại một làng quê xinh đẹp là làng Bích
Khê, nên những nét đẹp của làng quê đã như một nét chủ đạo, có
mặt hầu hết trong ca khúc về quê hương của ông; Có thể, xuất
phát từ lòng yêu nước, yêu quê hương được hun đúc trong thời
tham gia kháng chiến
(Từ năm 1945, tham gia đoàn văn
nghệ Quảng Trị do nhạc sĩ Nguyễn Hữu Ba làm trưởng đoàn. Năm
1946 ,cùng với nhạc sĩ Trần Hoàn gia nhập đoàn tuyên
truyền kháng chiến Trung bộ do nhà
văn Hải Triều phụ trách. Năm 1947
làm phóng viên và biên tập viên báo "Cứu
Quốc" tại
Liên khu 4 do Lưu Quý Kỳ làm chủ nhiệm kiêm chủ bút và nhà thơ
Chế Lan Viên làm trưởng ban biên tập…),
nên đề tài quê hương luôn là nét son trong toàn bộ sáng tác của
ông…Tiêu biểu là chùm ca khúc: “Gạo
trắng trăng thanh”, “Duyên quê”, “Trăng rụng xuống cầu”, “Rước
tình về với quê hương”, “Đám cưới trên đường quê hương”, “Mấy
nhịp cầu tre”, “Tình ca trên lúa”, “Ô kìa, đời bỗng dưng vui”,
“Tình lúa duyên trăng”, “Rong chơi cuối trời quên lãng” “Múc ánh
trăng vàng”…hay
những ca khúc viết về những mối tình quê: “Chuyện tình cô lái
đò bến Hạ”, “Chuyện tình người trinh nữ tên Thi”, “Chuyện tình
La Lan”, “Túp lều lý tưởng” v.v…
Âm hưởng dân gian biểu hiện trong dòng nhạc quê hương của Hoàng
Thi Thơ không hẳn là sự vận dụng cụ thể từ một làn điệu dân ca
cụ thể nào, mà chất liệu ấy được tích hợp bằng những yếu tố sau:
- Tuyến giai điệu hình thành từ vị trí ngữ âm trong ca từ, đó là
sự lên bổng xuống trầm của giai điệu đều khớp với các dấu giọng
trong tiếng Việt, cộng với lời ca trữ tình nhưng mộc mạc như
khúc ca dao, kèm theo là tiếng láy, tiếng đệm,
tiếng đưa hơi đặc trưng của dân ca đã làm cho ca khúc
bàng bạc màu sắc gió nội hương đồng, gần gũi với tâm hồn công
chúng Việt Nam. Yếu tố này chúng ta thấy quán xuyên trong các ca
khúc: “Duyên quê”, “Mấy nhịp cầu tre”, “Gạo
trắng trăng thanh”…
Trong “Duyên quê”: …dầm mưa dãi nắng (mà) em biết
yêu trăng đẹp ngày rằm… Một buồng cau trắng (mà) duyên
đôi ta nên vợ thành chồng (mà) đôi chúng ta xây dựng đời
này…
Ví dụ 1:
(xem bản đầy đủ tại:
http://vinhphucms.blogspot.com)
Trong “Mấy nhịp cầu tre”: …Thương chàng (là chàng)
bên ấy, Thương em (là em) bên này…(hơ hơ hơ hơ hơ hơ)
Cầu tre (tang tịch tình tang)…
Ví dụ 2:
(xem bản đầy đủ tại:
http://vinhphucms.blogspot.com)
Trong “Gạo trắng trăng thanh”: …Sông dài (Long là)
Cửu Long v.v…
Ví dụ 3:
(xem bản đầy đủ tại:
http://vinhphucms.blogspot.com)
- Mặc dù kiến thức âm nhạc cổ điển phương Tây đã được ông trau
dồi thấu đáo, (Ông
sinh năm 1929 tại Bích Khê, Triệu Phong. Từng
học lớp harmonie (Hòa âm), fugue (Fuga), contrepoint (Đối vị),
orchestration (Dàn nhạc), instrumentation (Nhạc khí pháp) và
direction d'orchestre (Sáng tác giao hưởng) với École
Universelle (Pháp). Năm 1956 đã xuất bản sách: “Để sáng tác một
bài nhạc phổ thông”)
nhưng trong ca khúc viết về quê hương, dân tộc thì ông đã kế
thừa vốn nhạc cổ truyền, không lệ thuộc hoàn toàn vào cấu trúc
hình thức âm nhạc phương Tây. Chẳng hạn trong phát triển giai
điệu âm nhạc, nhạc sĩ thường hay sử dụng thủ pháp nhắc lại âm
hình, nhất là thủ pháp mô phỏng, nên tiết chế được chất liệu để
tập trung vào chủ đề, hình tượng âm nhạc đã đặt ra, tạo sự dễ
nhớ, dễ hiểu cho người nghe như ca khúc “Chuyện tình cô lái
đò bến Hạ”, “Chuyện tình người trinh nữ tên Thi”,
“Duyên quê” v.v… Dù ca khúc được cấu trúc bằng thể thức hai
đoạn đơn, ba đoạn đơn theo lý thuyết âm nhạc phương
Tây nhưng hầu như không chú trọng đến tính tương phản, đối tỉ
giữa đoạn một và đoạn hai. Thủ pháp Hoàng Thi Thơ thường sử dụng
là điệp câu, điệp đoạn, hay với thủ pháp mô phỏng theo kiểu sự
chuyển hệ thang âm trong âm nhạc cổ truyền, và thường là
chuyển lên quãng bốn, nên màu sắc dân tộc rất đậm đà.
Thủ pháp mô phỏng theo kiểu chuyển hệ này đã tạo nên một cấu
trúc hình thức xinh xắn trong bài “Chuyện tình cô lái đò bến
Hạ”:
Câu 1 ở bậc chủ là Rê, câu 2 mô phỏng lên 1 quãng bốn là Son.
Ví dụ 4:
(xem bản đầy đủ tại:
http://vinhphucms.blogspot.com)
Âm nhạc chỉ bằng một đoạn 2 câu như thế nhưng tác giả đã
chuyển tải 6 lời ca mang nội dung khác nhau để kể về chuyện
tình cô lái đò Bến Hạ. Cách cấu trúc này gần với dân ca
một làn điệu nhưng được hát nhiều lời khác nhau. Thủ
pháp này được tác giả sử dụng nhiều trong các ca khúc khác.
Trong ca khúc “Trăng rụng xuống cầu” sự mô phỏng lên
quãng bốn không phải giữa câu 1 và 2, mà giữa đoạn một và
đoạn hai:
Ví dụ 5:
(xem bản đầy đủ tại:
http://vinhphucms.blogspot.com)
Thủ pháp chuyển hệ thang âm được sử dụng càng khéo léo hơn
trong bài “Duyên quê”. Giọng chủ là Rê thứ tự nhiên nhưng
giai điệu chỉ tiến hành trên trục chính thang 5 âm: rê – fa
– sol – la – đô (không có âm mi, âm sib chỉ thêu ở thì yếu
của phách):
Ví dụ 6:
(xem bản đầy đủ tại:
http://vinhphucms.blogspot.com)
Qua đoạn II, xuất hiện hóa biểu mới của giọng sol trưởng (fa#),
nhưng thực tế không phải có sự chuyển điệu qua bậc IV trưởng,
mà tác giả chỉ chú trọng việc thay đổi màu sắc bằng đặc điểm
quãng 3 trưởng đi xuống từ âm chủ (rê – si bình - la…)
thường thấy trong dân ca, nhất là dân ca Nam Bộ.
Ví dụ 6b:
(xem bản đầy đủ tại:
http://vinhphucms.blogspot.com)
v.v...
- Ngoài hai yếu tố bổ trợ trên, việc vận dụng thang 5 âm
trong dân ca Việt Nam vào ca khúc mới, tác giả đã tạo nên sự
gần gũi với nhạc ngữ dân tộc. Bởi thang âm là yếu tố
chủ yếu mang lại âm hưởng dân gian trong ca khúc Hoàng Thi
Thơ. Sự lựa chọn ngôn ngữ âm nhạc dân tộc trong sáng tác
ngững năm 50 ở bối cảnh miền Nam quả thật là hiếm hoi. Nhưng
trong số ít đó, không như Phạm Duy, Dương Thiệu Tước, Nguyễn
Hữu Ba, Châu Kỳ…ông đã khéo kết hợp, lựa chọn, trang sức cho
ca khúc mình những quãng đặc trưng trong thang 5 âm của các
điệu hò, điệu lý…Dù không hoàn toàn xây dựng trên thang 5 âm
nhưng tác giả khéo léo pha màu đậm hay nhạt khác nhau giữa
thang âm bình quân phương Tây và thang âm dân tộc.
Trong ca khúc “Đám cưới trên đường quê hương” tác giả
sử dụng gần như chủ yếu là thang 5 âm: mi - son
- la - si – rê. Âm bậc II: fa
chỉ thoáng qua một lần vào cuối bài, còn âm đô hoàn
toàn vắng bóng.
Ví dụ 7:
(xem bản đầy đủ
tại:
http://vinhphucms.blogspot.com)
Ca khúc “ Chuyện tình cô lái đò Bến Hạ”, trong câu 1
(thí dụ trên) hình thành trên thang 5 âm: rê – fa – son – la
– si – rê. Qua câu 2 có chuyển hệ thang âm nên phát sinh
thêm chỉ 1 âm với vai trò lướt thoáng qua một lần: âm
đô…
Ví dụ 8:
(xem bản đầy đủ
tại:
http://vinhphucms.blogspot.com)
…và kể cả trong bài “Trăng rụng xuống cầu” (thí dụ trước).
Đó là cách pha trộn màu sắc mà âm hưởng 5 âm vẫn là chủ đạo.
Có thể thấy cách thức trên trong ca khúc “Duyên quê”, “Tình
ca trên lúa”, “Gạo trắng trăng thanh” hoặc “Mấy nhịp cầu tre”,
“Rước tình về với quê hương” sau đây:
Ca khúc “Mấy nhịp cầu tre” được viết trên giọng Đô thứ tự
nhiên. Trong cả đoạn I, bậc VI (lab) không xuất hiện, bậc
III (mib) chỉ xuất hiện trước nhịp kết…Vì vậy, giai điệu
chính hầu như được hình thành trên thang 5 âm: Đô - rê - fa
- son - sib :
Ví dụ 9:
(xem bản đầy đủ
tại:
http://dongnuoctrong.blogspot.com)
Tương tự như thế, ca khúc “Rước tình về với quê hương” theo
hóa biểu là giọng Son thứ, nhưng vắng mặt âm bậc VI (mib);
âm bậc II (la) cũng chỉ xuất hiện bằng âm lướt, nên trục âm
chính vẫn nổi trội lên chất liệu, màu sắc 5 âm: Son – sib –
đô – rê – fa:
Ví dụ 10:
(xem bản đầy đủ
tại:
http://vinhphucms.blogspot.com)
Nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ sáng tác rất nhiều thể loại, kể cả
những thể loại mang tính nghệ thuật cao như Trường ca, Nhạc
cảnh, Nhạc kịch, Nhạc múa và Nhạc phim…nhưng sống mãi với
thời gian, tồn tại lâu bền trong lòng công chúng Việt Nam là
thể loại ca khúc với dòng nhạc quê hương. Có một ai đó đã
nhận xét: …“ ông như nhà nhiếp ảnh tài ba đã ghi nhận toàn
vẹn khung cảnh sinh hoạt đầy màu sắc, âm thanh và hồn tính
của truyền thống dân tộc hiền hòa nhân ái”…và, như một nhà
văn, đồng hương, đồng tộc với nhạc sĩ đã nhận xét: “…có
lần nhân kỳ nghỉ hè về thăm làng, dự một buổi liên hoan văn
nghệ ngoài bãi cỏ trước đình làng. Đêm trăng sáng, gái trai
làng vui vẻ vỗ tay hát:
"Trong đêm trăng, tiếng chày khua. Ta hát vang trong đêm
trường mênh mang. Vô đây em, dù trời khuya anh nhớ đưa em về"...
Trong bối cảnh này, tôi bỗng nhận ra rằng bài Gạo trắng
trăng thanh này dễ thương lạ lùng. Khó có nhạc sĩ nào tìm
được một giai điệu thích hợp với tâm hồn mộc mạc của trai
gái làng tôi hơn là những Gạo trắng trăng thanh, Trăng rụng
xuống cầu, Duyên quê của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ. Thuở ấy nếu
không có ông, không biết những người bạn trẻ của tôi ở làng
Bích Khê sẽ hát nhạc gì?” (Hoàng
Phủ Ngọc Phan, (2000), 50 năm văn nghệ,
http://www.hoangtocbichkhe.com/)
Điểm xuyết qua một vài yếu tố góp phần làm cho một số ca
khúc quê hương của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ đậm đà âm hưởng dân
gian trên quan điểm âm nhạc học. Dòng ca khúc đã đóng góp
một một màu sắc đặc trưng vào truyền thống, vào kho tàng ca
khúc Việt Nam. Hy vọng, sẽ có một chuyên khảo đầy đủ về sự
nghiệp âm nhạc của ông.
Vĩnh Phúc
Cuối đông 2015.
