KHÁNH PHONG

Như vậy là sau gần 7 năm, công trình sưu tầm và nghiên cứu dân ca, dân nhạc, dân vũ các dân tộc thiểu số tỉnh Thừa Thiên Huế được ra mắt bạn đọc. Công trình này là sản phẩm từ đề tài: ““Sưu tầm dân ca - dân nhạc - dân vũ các dân tộc thiểu số Thừa Thiên Huế” (Đề cương nghiên cứu khoa học cấp tỉnh năm 2003 - 2004) do Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Thừa Thiên Huế quản lý. Đơn vị thực hiện là Trường Trung học Văn hóa Nghệ thuật Thừa Thiên Huế, do Hiệu trưởng-Nhạc sĩ Nguyễn Đình Sáng làm chủ nhiệm đề tài.

Nhóm thực hiện đề tài được lựa chọn chính là những nhà nghiên cứu dân tộc học, văn hóa, nhạc sĩ, nghệ sĩ hiện đang công tác tại các cơ quan chuyên môn về văn hóa ở Huế cho nên nhìn vào công trình này, người đọc sẽ thấy một sự bề thế của nó về nội dung lẫn hình thức.

Như chúng ta đã biết, vùng núi  tỉnh Thừa Thiên Huế được phân bố trên địa bàn của 2 huyện Nam Đông và A Lưới và một phần của các huyện Hương Trà, Phong Điền và Phú Lộc, với 45 xã và thị trấn có diện tích tự nhiên khoảng 277.600ha, chiếm 56% diện tích toàn tỉnh. Ở đây người Kinh chiếm khoảng 40% dân số trong vùng, còn lại là địa vực cư trú của các tộc người thiểu số như Tà Ôi (nhóm địa phương Pa Cô và Pa Hy), Cơ Tu và Bru-Vân Kiều với khoảng 4,6 vạn người tính đến thời điểm tháng 01/2010.

Các dân tộc anh em sinh sống ở đây với tinh thần đoàn kết và tương trợ lẫn nhau trong mọi mặt của đời sống, trong đó bộ phận người Cơ Tu sống tập trung ở huyện Nam Đông, hai xã Hương Nguyên, Hương Lâm và rải rác ở các xã Hồng Hạ, Hồng Thượng của huyện A Lưới. Người Tà Ôi sống tập trung tại huyện A Lưới, xã Hồng Tiến (huyện Hương Trà) và xã Phong Mỹ (huyện Phong Điền), người Bru-Vân Kiều cư trú tập trung chủ yếu ở xã Xuân Lộc (huyện Phú Lộc). Chính họ đã góp phần làm giàu thêm bản sắc văn hóa vốn có từ lâu đời ở nơi đây.

Sống trong môi trường thiên nhiên phóng khoáng của đại ngàn Trường Sơn, các dân tộc thiểu số Thừa Thiên Huế đã biết tìm cách thích ứng để tạo cho mình một bản sắc văn hóa với những tính cách riêng biệt, trong đó những hình thức sinh hoạt ca múa nhạc là nét sinh hoạt tinh thần không thể thiếu trong nếp văn hóa của họ. Nếu như ngày trước, hình thức diễn xướng ca múa nhạc chỉ phục vụ cho các lễ hội truyền thống như lễ Aza Koonh (lễ cầu mùa), lễ cưới, lễ Ariêu Tưk do Kooh (lễ cúng thần sông núi)...thì ngày nay, các hình thức diễn xướng này đang được xã hội hóa và phát triển lớn mạnh góp phần bảo lưu những vốn cổ ở nơi đây.

Khi đọc sách, người đọc sẽ thấy rõ những tâm sự của nhóm làm sách và chúng ta sẽ dễ dàng nhận diện được bức tranh tộc người ở miền núi Thừa Thiên Huế, nói là các dân tộc thiểu số tỉnh Thừa Thiên Huế nhưng nhóm thực hiện đã dẫn liệu từ hai dân tộc chính là Tà Ôi và Cơ Tu mà thôi: “Công trình này chỉ giới hạn phạm vi nghiên cứu là dân ca, dân nhạc, dân vũ của hai dân tộc thiểu số Tà Ôi và Cơ Tu ở tỉnh Thừa Thiên Huế. Bởi hai lí do: Thứ nhất: hai dân tộc này chiếm 98% tổng dân số các dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh. Thứ hai: hầu hết các tộc người thiểu số đang sinh sống trên địa bàn tỉnh Thừa Thiên Huế đều cùng một nhóm ngôn ngữ, lại đang sống cận kề nhau, xen kẽ nhau, do đó, dân ca, dân nhạc, dân vũ của họ có rất nhiều điểm tương đồng, đến mức không thể phân định bài hát, bản nhạc hay nhạc cụ nào là của dân tộc này hay của dân tộc kia. Lấy dân ca, dân nhạc, dân vũ của 2 tộc người chiếm đa số của tỉnh làm đại diện, trong trường hợp này là hợp lý”.

Trong phần mở đầu, với sự thống kê của nhóm tác giả cho chúng ta thấy được một sự làm việc cật lực, cần mẫn trong các khâu, đoạn khi thực hiện đề tài. Nhóm thực hiện đã tham khảo gần 70 mục tài liệu về văn hóa dân gian, văn học, dân tộc học, nghệ thuật, xã hội học, địa lý học, đồng thời tham gia ghi âm, ghi hình, phác họa những lời ca, điệu múa, trình tấu nhạc… Không chỉ dừng lại ở đó, công trình được hoàn thành cũng nhờ một lực lượng cộng sự đông đảo từ Đội Thông tin lưu động 2 huyện Nam Đông và A Lưới cũng như Đội văn nghệ dân gian các làng, bản, xã ở hai huyện nói trên. Những đóng góp của các nghệ nhân dân gian này cũng được nhóm thực hiện đề tài trân trọng bằng cách minh họa những hình ảnh thể hiện động tác múa và bên dưới có chú thích tên của từng người. Theo chúng tôi thấy đó là một mặt mạnh của cuốn sách.

Đi sâu vào nội dung, người đọc sẽ thấy được những lớp lang của hệ thống trình bày từ việc nêu:

- “Tổng quan về các dân tộc thiểu số ở tỉnh Thừa Thiên Huế và những đặc trưng văn hóa tộc người” phần này cho người đọc biết được nét đặc trưng trong môi trường cư trú, vấn đề thành phần tộc người, những đặc trưng văn hóa tộc người.

- Tiếp theo đó là từng chương giới thiệu từng mảng:

+ Dân ca với nội dung giới thiệu nét “Sinh hoạt âm nhạc trong đời sống của người Tà Ôi, Cơ Tu”, “Các làn điệu dân ca”, cuốn sách đã giới thiệu 8 làn điệu dân ca của 2 dân tộc, đồng thời có phiên âm tiếng nhóm Pa Cô như: Calơi, Ântói, Chachấp, Xiêng, Babói, Amiêng, Hát ru, Ra rọi, Nha nhim. Trong 8 làn điệu này có đến trên 10 bài dân ca minh họa bởi song ngữ Tà Ôi/Cơ Tu - Việt, và ký âm đây là một nét mới và hay mà trước đây chưa có công trình nào làm được khi nghiên cứu đề tài này.

+ Phần Dân nhạc ngay từ đầu chương, các tác giả đã đi thẳng vào việc phân loại các nhạc cụ với số lượng 20 nhạc cụ được chế tác từ nguồn nguyên liệu địa phương, nhạc cụ của người Tà Ôi, Cơ Tu có đầy đủ các họ tự thân vang, màng rung, hơi và dây. Sau khi phân loại 20 loại nhạc cụ theo từng họ, chi thì các tác giả nêu Một số đặc điểm dân ca, dân nhạc các dân tộc thiểu số tỉnh Thừa Thiên Huế. Trong phần này, các tác giả cho chúng ta thấy được tính ứng tác, tính chất hát - nói, quãng âm đặc trưng của dân ca.

Còn đặc điểm về dân nhạc thì các tác giả đã nêu ra được nét đặc trưng của các loại nhạc cụ của người Tà Ôi, Cơ Tu là có nhạc cụ ít dây như âmplưng, âmpreeng, ântoong. Hoặc đặc trưng nữa của dân nhạc là ngẫu hứng tự do khi trình tấu như các nhạc cụ târlè, târcòi và cuối cùng là các tác giả đã nghiên cứu thang âm trong âm nhạc dân tộc Tà Ôi, Cơ Tu và cho biết: “Thang âm của các tộc người này không cùng họ với thang âm bình quân trong âm nhạc cổ điển châu Âu”.

Để người đọc hiểu rõ hơn về vấn đề phát triển dân nhạc của 2 tộc người này, các tác giả còn nghiên cứu và đưa ra những ý kiến mới mẻ về Vấn đề giao thoa, thâm nhập lẫn nhau giữa âm nhạc của người Tà Ôi, Cơ Tu với âm nhạc của các dân tộc khác, ở đây là sự đối sánh giữa âm nhạc của người Tà Ôi, Cơ Tu với người Bru-Vân Kiều, giữa người Cơ Tu Thừa Thiên Huế với người Cơ Tu ở các huyện miền núi Tây Giang, Đông Giang và Phước Sơn tỉnh Quảng Nam, giữa những bài dân ca mới của người Cơ Tu được hát theo điệu vè Quảng Nam, giữa ảnh hưởng âm nhạc mới của người Việt, giữa người Tà Ôi, Cơ Tu Đông Trường Sơn với Tây Trường Sơn (biên giới Lào-Việt) vùng Pa Xiềng và A Xang của nước bạn Lào.

+ Đến với chương Dân vũ, cuốn sách như thu hút người đọc bởi những động tác uyển chuyển của những người nghệ sĩ Tà Ôi, Cơ Tu nơi đây. Các tác giả đã khiêm tốn trình bày ý tưởng khi làm sách “Trong công trình này, chúng tôi chưa dám nói là đã ghi hết được các động tác múa trong kho tàng dân vũ của các dân tộc Tà Ôi, Cơ Tu, nhưng cũng cố gắng sắp xếp theo trình tự các điệu múa ghi nhận được theo hệ thống động tác đơn của các thể loại, và bước đầu tiến hành phân loại, sắp xếp thành hệ thống khoa học làm cơ sở cho việc phục hồi và phát triển”. Khi nghiên cứu về dân vũ, các tác giả cũng đã khái quát cho người đọc biết được nguyên nhân vì đâu hình thành Môi trường nảy sinh nghệ thuật múa của người Tà Ôi, Cơ Tu. Có các nguyên nhân sau:

* Phong tục: tục cưới, tục tang.

* Tín ngưỡng: lễ hội a riêu ping, lễ hội a riêu âr pukh, lễ hội a riêu aza, a riêu pa chin đung, a riêu alê aâr mai acay.

* Văn hóa dân gian: văn học dân gian, diễn xướng âm nhạc dân gian, múa hát dân gian…

Theo chúng tôi đã từng nghiên cứu về dân vũ thì đối với người Tà Ôi, Cơ Tu sự hòa hợp giữa các làn điệu dân ca và sự hợp âm của các loại nhạc cụ đã tạo nên một nền âm thanh vui nhộn khiến cho con người bản địa càng trở nên thích tính năng động⁽¹⁾. Hoặc “Thuở xưa, khi đi săn về, người ta nhảy múa quanh đống lửa, bên cột nhà gươl/rông mừng thành quả lao động. Ngày nay họ múa trong ngày hội đâm trâu, trong buổi lễ tạ ơn Mẹ lúa sau một mùa bội thu, múa trong đám cưới, trong lúc cùng tụ hội vui chơi” ⁽²⁾. Cho nên trong công trình này, các tác giả đã nêu lên được những giá trị đích thực về Nghệ thuật múa của người Tà Ôi, Cơ Tu bằng cách dựa trên các tiêu chí và phân loại múa.

 Theo tiêu chí thì nghệ thuật múa của họ được chia làm 3 loại: múa trong lao động, múa trong sinh hoạt và múa trong tín ngưỡng. Tiếp theo đó là sự mô tả cũng như giải thích các động tác múa cơ bản của nam lẫn nữ. Người xác lập các động tác múa trong sách này đã minh họa cho người đọc thấy được 86 hình vẽ 1 nét rất sinh động với sự dịch chuyển từng động tác, cử chỉ có khi đơn giản, có khi phức tạp như những điệu múa đánh chiêng, múa giáo khi đâm trâu.

Cũng giống như ở chương 3, các tác giả nêu mối liên hệ giữa dân ca và dân nhạc, thì ở chương 4 lại một lần nữa các tác giả lại tạo mối liên hệ giữa dân nhạc và dân vũ. Theo các tác giả thì: “Âm nhạc của người Tà Ôi, Cơ Tu gắn chặt với múa”, và điều này rất đúng với những gì mà chúng tôi đã từng chứng kiến và đã có nhận xét rằng: “nghệ thuật múa của họ đã phần nào phản ánh cuộc sống, quá trình lao động và chiến đấu của cộng đồng. Mỗi động tác, điệu bộ, hình dáng múa có được đều bắt nguồn từ sự lao động sáng tạo, từ sinh hoạt văn hóa (văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần), chiến đấu của con người. Những chuỗi động tác nhịp nhàng của cơ thể theo tiếng nhạc, trống, cồng chiêng…trong những bộ trang phục truyền thống họ đã góp phần làm cho cuộc sống tinh thần càng thêm sinh động hơn” ⁽³⁾. Và một nội dung không thể thiếu là các tác giả cũng đã nêu được mối quan hệ giữa trang phục và đạo cụ múa, trong trang phục múa người Tà Ôi, Cơ Tu sử dụng 7 loại (âr toong, a păch (târ bọ), âr poong (âm prong), pa hiceny, ân nai ngăh, pa koom, tăng ooh), đạo cụ múa thuộc nhạc cụ có trống, đồng la, chiêng, tù và sừng trâu, kèn sừng trâu, khèn bè, cồng, sáo, đàn Ta lư, sáo tre. Đạo cụ, dụng cụ sinh hoạt, vũ khí gồm rựa, gùi, ống đựng rượu, ống nứa uống rượu, giáo, khiên, gậy chọc lỗ trỉa lúa.

Sau khi kết thúc 4 chương dày dặn, như thể thay đổi thực đơn, các tác giả còn thể hiện phần phụ lục rất công phu với một số hình ảnh minh hoạ các thế múa cơ bản của người Tà Ôi, Cơ Tu do các anh chị ở Đội Thông tin lưu động huyện A Lưới thể hiện đó là: Ta Dưr Tư (Pacô), Aren Đời (Cơ Tu), Pi Kê Dơ (Pacô), A Viet Ple (Tà Ôi) và Đội văn nghệ xã A Roàng trong phần múa có 27 ảnh màu minh họa, phần dân nhạc có 13 ảnh màu minh họa. Và tác giả Vĩnh Phúc đã cho in lại các bài nghiên cứu đã từng công bố trên các tạp chí chuyên ngành như: “Dân ca và nhạc cụ của người Bru-Vân Kiều”, “Khảo sát lễ cầu mùa (aza koonh) của người Tà Ôi” (Tạp chí Văn hóa nghệ thuật, số 3 (201), 2001), “Sinh hoạt âm nhạc trong đám cưới của người Tà Ôi” (Tập Nghiên cứu văn hóa dân gian Thừa Thiên Huế, tháng 12/2000). Phần sau cùng của phụ lục là 27 bản kí âm về dân ca và dân nhạc.

Qua phần điểm sách nói trên chúng tôi có nhận xét một cách chân thành rằng:

+ Các tác giả thật sự dày công trong việc sưu tầm và nghiên cứu dân ca, dân nhạc, dân vũ các dân tộc thiểu số tỉnh Thừa Thiên Huế một cách có bài bản, nghiêm túc trong khoa học và tôn trọng văn hóa dân gian các dân tộc thiểu số ở Thừa Thiên Huế nói riêng và các dân tộc thiểu số ở Việt Nam nói chung.

+ Có sự đối sánh với dòng dân ca, dân nhạc, dân vũ không chỉ với các dân tộc cận cư, các dân tộc thiểu số trong nước mà còn có sự liên hệ với bối cảnh Đông Nam Á.

+ Tuy là nhóm tác giả nhưng lại có sự phân công công việc một cách rõ ràng theo chuyên môn và năng lực sở trường của từng thành viên. Cụ thể: Nhạc sĩ Nguyễn Đình Sáng (Chủ biên - Chủ nhiệm đề tài) nói lời mở đầu, Th. S Nguyễn Hữu Thông viết chương 1 (Tổng quan về các dân tộc thiểu số ở tỉnh Thừa Thiên Huế và những đặc trưng văn hóa tộc người), Th. S - Nhạc sĩ Vĩnh Phúc viết chương 2 (Dân ca), chương 3 (Dân nhạc), Biên đạo múa - Nhà giáo ưu tú Cao Chí Hải viết chương 4 (Dân vũ). Sự làm việc khoa học này đã đem đến kết quả cao cho từng chương và cũng thể hiện trách nhiệm của các tác giả.

+ Những hình ảnh minh họa phong phú từ ảnh đen trắng đến ảnh màu với đầy đủ các nhạc cụ và điệu múa một lần nữa chứng minh rằng sự thuyết phục của công trình tập trung vào điểm nhấn đó.

+ Hình thức trình bày đẹp, nội dung chuyển tải đúng hướng và sát hợp với chủ trương của đề tài. Đặc biệt là sự đóng góp công sức của đội ngũ biên tập kĩ thuật và trình bày là Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển.

+ Bên cạnh đó, cần có những bổ khuyết sau:

* Cách dùng từ ngữ đôi lúc bị thừa từ giữa tiếng Việt và tiếng dân tộc. Đã có từ a riêu thì bỏ bớt từ lễ hội để tránh thừa từ, ví dụ như: lễ hội a riêu ping, lễ hội a riêu âr pukh, lễ hội a riêu aza (trang 105, 106).

* Chưa thống nhất việc một số thuật ngữ nên đưa tiếng dân tộc để mang tính thuyết phục cao, ví dụ: tục cưới (tảrqlêq), tục tang (xi xietq) (trang 104), rựa (a cổ), gùi (a te), ống đựng rượu (ângko abung), ống nứa uống rượu (tooq), giáo (coss arăm), khiên (khêl), gậy chọc lỗ trỉa lúa (a pật/alao) (trang 122).

* Dẫu biết rằng hiện nay các nhà ngôn ngữ học và dân tộc học chưa thống nhất tên gọi, phát âm, phiên âm nghĩa là chưa chuẩn từ tên gọi các dân tộc Tà Ôi, Pacô, Cơ Tu cho nên có rất nhiều cách ghi khác nhau: Tà Ôi, Ta - ôi, Tà Ôi, Taoi, Ta ôih, Cơ Tu, Cơ Tu, Cơ tu, Katu, Ka tu, Ktu, Pa cô, Pacô, Pa Cô, Pa Kô, Pa kô. Vậy nên ngay đầu sách nên chua thêm rằng: “Tên của các dân tộc thiểu số Thừa Thiên Huế có sự không thống nhất khi ghi bằng chữ viết giữa các tài liệu và các tác giả nên chăng tên dân tộc sử dụng trong sách mang tính tôn trọng lối thể hiện của các tác giả”. Có như vậy người đọc sẽ yên tâm hơn.

* Với tập sách hay về mặt chữ và hình ảnh nhưng nếu kèm thêm đĩa VCD ghi âm về lời ca, trình diễn nhạc cụ và múa thì sẽ trở thành công cụ hỗ trợ cho nhau và dễ dàng hơn cho những ai muốn thưởng thức các loại hình nghệ thuật đặc sắc này.

* Ngoài 64 mục tài liệu tham khảo, nếu các tác giả soạn ở phần phụ lục thêm “Thư mục dân ca, dân nhạc, dân vũ các dân tộc thiểu số tỉnh Thừa Thiên Huế” thì càng tuyệt vời hơn.

Điều muốn nói cuối cùng là xin được nhắc lại ý nghĩa của công việc sưu tầm dân ca, dân nhạc, dân vũ ở Thừa Thiên Huế mà chúng tôi đã đọc qua khi các đơn vị đăng kí đấu thầu đề tài rằng: “Vùng núi Thừa Thiên Huế, nơi cư trú chủ yếu của người Cơ Tu, Tà Ôi, Bru - Vân Kiều cũng đang hàng ngày hàng giờ tiếp cận với lối sống mới - lối sống hiện đại, lối sống của cơ chế thị trường. Bởi vậy nhiều giá trị văn hóa truyền thống các dân tộc thiểu số ở Thừa Thiên Huế đang có nguy cơ suy thoái. Một trong những giá trị văn hóa đang đứng trước nguy cơ suy thoái là kho tàng dân ca - dân nhạc - dân vũ của người Cơ Tu, Tà Ôi, Bru - Vân Kiều. Vì vậy, nghiên cứu nhằm bảo tồn kho tàng dân ca, dân nhạc, dân vũ của đồng bào các dân tộc thiểu số ở Thừa Thiên Huế là một việc làm vô cùng cần thiết, nhất là khi các yếu tố đô thị, lối sống hiện đại đang ngày càng lan tràn vào đời sống cư dân của làng đồng bào các dân tộc thiểu số thì việc làm đó lại càng cấp thiết hơn” ⁽⁴⁾

 Dù ai làm đi chăng nữa mỗi khi đã có sản phẩm rồi chúng tôi đều tôn trọng. Và đặc biệt là đồng bào các dân tộc thiểu số tỉnh Thừa Thiên Huế là chủ nhân và chủ thể văn hóa nơi đây rất chân thành cảm ơn và cảm kích các tác giả và những người làm công tác văn hóa, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc đã làm sống dậy các loại hình diễn xướng vốn đã có từ lâu trong đời sống tinh thần của họ.

Cuốn sách Dân ca, dân nhạc, dân vũ các dân tộc thiểu số tỉnh Thừa Thiên Huế rất đáng đọc. Xin giới thiệu với các độc giả, các nhà nghiên cứu, sinh viên và đặc biệt ưu ái dành tặng đồng bào các dân tộc thiểu số Thừa Thiên Huế thân yêu. Còn nhiều việc phải làm ở phía trước, nhiệm vụ bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa các dân tộc thiểu số ở Thừa Thiên Huế đang đặt ra cấp thiết, hy vọng rằng bằng các giải pháp bảo tồn và phát huy trên, cùng những thực trạng đã nêu rõ, những thuận lợi đã có, có thể giúp đồng bào nơi đây nhận thức được giá trị của những yếu tố văn hóa của dân tộc mình và có ý thức tìm về cội nguồn để họ sẵn sàng tự tin bước vào một thời đại mới khi tỉnh Thừa Thiên Huế trở thành thành phố trực thuộc Trung ương.

1: Xem thêm: Trần Nguyễn Khánh Phong: Vài nét về dân ca, dân nhạc, dân vũ của người Tà Ôi. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2(45). 2004.

2: Trần Hoàng: Đôi nét về ca múa nhạc của người Tà Ôi, Tập san Giáo dục - Đào tạo, Sở Giáo dục - Đào tạo Thừa Thiên Huế, tháng 9. 2002, trang. 71.

3: Trần Nguyễn Khánh Phong: Về việc phát huy các điệu múa dân gian của người Tà Ôi. Thông báo Văn hóa 2009, Viện Nghiên cứu văn hóa, NXB Từ điển Bách khoa, Hà Nội, 2010.

4: Trường Đại học Khoa học Huế, khoa Sử, Bản thuyết minh đề tài: “Sưu tầm dân ca - dân nhạc - dân vũ các dân tộc thiểu số Thừa Thiên Huế” (Đề cương nghiên cứu khoa học cấp tỉnh năm 2003 - 2004), Huế, 2003, tr 1 - 2.